Araşdırma etikası...

İdarəetmənin hər sahəsində etikanın, etik dəyərlərin yeri və önəmi danılmazdır. Biznes etika bu gün ayrıca dərs kimi tədris olunmaqdadır. Şirkətlər öz korporativ kodekslərinə etik qaydalar əlavə edirlər. Şirkətlərdə,  mikro və makro mühit faktorlarına, o cümlədən çalışanlarına, müştərilərinə və cəmiyyətə qarşı məsuliyyətlər toplusu çox zaman əməl olunmasa da hazırlanmaqdadır. Mən bu yazımda uzun illər marketinq araşdırmaları sahəsində lokal və beynəlxalq araşdırma şirkətləri ilə daim əməkdaşlıqda olmuşam.  İşə yanaşma və etika sahəsində müxtəlif bənzərliklər və fərqliliklərin şahidi olmuşam.

Ancaq yaxın zamanlarda qarşılaşdığım bir naxoş təsadüfə görə bu mövzunu qabartmaq qərarına gəldim.  Ancaq yazımda bu naxoş təsadüfü qeyd etmək deyil məqsədim, bunu nəzərə alaraq araşdırma sahəsində etik dəyərlərin nələr olduğuna aid ümumi anlayışlardan bəhs etmək istədim.

Etika, İnsanlar arasındakı münasibətlərin əsasını təşkil edən dəyərlərin əxlaq baxımından yaxşı və ya pis, doğru və ya səhv olduğunu və bunun səbəblərini araşdıran fəlsəfi xarakteristikadır.  Biznes etika da məhz bu  biznes sahəsində olan qarşılıqlı münasibətlərin əxlaqi dəyərlər çərçivəsində tənzimlənməsidir. Bu minvalla araşdırma sahəsində də bu etik dəyərlər çərçivəsi qorunmalıdır. Ancaq araşdırmanın bir də elmi tərəfi vardır ki bunu da nəzərə almaq vacibdir. Ona görə də "elmi yanıltma"nın da etik dəyərlər çərçivəsinə salınması lazımdır. 

Bir elmi araşdırmanın dəyərinə və etibarına zərər vuran bütün fəaliyyətlər elmi yanıltma (scientific misconduct) olaraq bilinməkdədir. Biznes araşdırmaların da elmi yönü daha çox üstünlük təşkil etdiyi üçün bu biznes araşdırmalarında nəzərə alınmalıdır. Bu yerdə biznes araşdırmaları, biznes fəaliyyətlərini(Əməliyyat araşdırmaları, investisiya, maliyyə araşdırmaları, HR araşdırmaları və s.) əhatə edir... Marketinq araşdırmaları da biznes araşdırmalarının sadəcə bir qoludur...

Elmi yanıltma daha çox iki şəkildə meydana çıxar: Elmi ehmal-disiplinsiz araşdırma və Elmi kənarlaşma, başqa yönə çəkmə-qəsdən saxtalaşdırma...

- Elmi ehmal (dissiplinsiz araşdırma), elmi araşdırmanın tələb etdiyi fəaliyyətləri tam olaraq yerinə     yetirmədən həyata keçirilən araşdırmalar nəticəsində ortaya çıxan elmi yanıltmalardır. Məsələn hər hansı riyazi və statistik xətadan qaynaqlanan və ya bilgisizlikdən yaranan xətalar...

- Elmi yanıltma/kənarlaşma isə, həyata keçirilən elmi araşdırma prosesini qəsdən başqa istiqamətə çəkmək və araşdırma nəticələrinin etibarını zədələməkdir. 

Araşdırma prosesi və nəticəsi üçün hər iki halın olması istənilməzdir. Ancaq daha çox ikinci prinsip əxalaqi olaraq daha qorxuncdur. Bu da əslində insanların əxlaqi dəyərləri ilə bilavasitə bağlı prinsipdir... Araşdırma sahəsində də biznes etikasına xas əxlaqi prinsiplər qorunmalıdır... Bu araşdırma başlamadan əvvəl, araşdırma sürəsincə və araşdırma nəticələrinin doğru göstərilməsi baxımından önəmlidir. Belə olduğu təqdirdə uzun sürəli əməkdaşlıqlar mövcud ola bilər. Əks təqdirdə hər hansı bir mərhələdə edilən qeyri əxlaqi yanaşma bu əməkdaşlığı kəsəcəkdir.Təbii ki burada qarşılıqlı olaraq eyni müsbət dəyərlərə malik olmaq biznes əməkdaşlığında önəmli prinsipdir. 

Amerika Marketinq Assoasiyasının marketerlər üçün uzun etik kodeksi mövcuddur. Mən bu yazımda sadəcə bir neçəsini misal çəkmək istəyirəm. Marketerlər olaraq bunu etməliyik deyə:

Zərər vurmama...

           Etika qayda və standartlarına( varsa) yüksək səviyyədə həssas yanaşaraq zərər vurmamaq və bu çərçivədə fəaliyyət göstərmək

  Marketinq sistemə olan güvəni yüksəltmək, möhkəmləndirmək

          Bütün marketinq fəaliyyətlərində marketinqə olan etibarı zədələmədən yüksəltməyə çalışmaq və marketinq sistemə olan güvəni artırmaq.

  Etik dəyərlərə sahib olmaq

          Bütün marketinq fəaliyyətləri zamanı qarşı tərəflə etik münasibətlər qurmaq və bunu qorumaq.

İndi isə araşdırma etikasında etik dəyərlər nələrdir bunlardan qısaca yazaq:

HONESTY- Düzgünlük prinsipi, biznesdə, marketinqdə və təbii ki biznes araşdırmalarında ilk növbədə düzgünlük prinsipinə əməl olunmalı və bütün fəaliyyətlə bu prinsip ilk növbədə nəzərə alınmalıdır.

DÜZGÜNLÜK PRİNSİPİ İKİ YÖNƏ- MÜŞTƏRİLƏRƏ VƏ STAKEHOLDERLƏRƏ YÖNƏLİK OLMALIDIR!!!

   Biznes araşdırmalarında...

  - Sahə işinin düzgün aparılması

  - Anketlərin düzgün doldurulması

  - Hesabatların düzgün hazırlanması

  - Analiz və təkliflərin düzgünlüyü və s.

RESPONSIBILITY-MƏSULİYYƏTLİLİK 

  - Verilən marketin qərarlarının və qəbul edilən strategiyaların məsuliyyətini  dərk və qəbul etmək

  - Sahə işi məsuliyyəti

  - Analizlərin doğruluğu məsuliyyəti

  - Nə eşitmək istədiklərini deyil, real vəziyyəti  doğru nəticələri göstərmək

  Məsuliyyətlilik...

  1) Müştərilərə qarşı

  2) Stakeholderlərə qarşı

  3) Cəmiyyətə qarşı olmalıdır. 

  

Confidentiality- Gizlilik prinsipi:

- Araştırma tərəfdaşları barədə məlumatların gizliliyi, anonimliyin qorunması

- Araşdırma nəticələrinin gizliliyi

- Araşdırma nəticələrinin başqa bir araşdırma üçün istifadə edilməsi zamanı gizlilik prinsipi və razılığın alınması

PLAGIARIZM-Plagiatçılıqdan çəkinmək:

- Həm sahə, həm də masabaşı araşdırmalarında plagiatcılıqdan çəkinmək.

Səs və görüntü yazma və müşahidə texniklərinin istifadəsində etik prinsip:

- Bu texnikalardan istifadə etməmişdən əvvəl araşdırma obbyektlərinin məlumatlılığı təmin edilməlidir.

-Etik olmayan bəzi qeydlər araşdırmanın nəticələrinə xələl gətirməyəcəksə silinməli və istifadə edilməməlidir. 

Təbii ki bu etik dəyərlərin qorunması insan amilindən asılıdır... Ona görə də hər sahədə olduğu kimi ümumi əxlaqi dəyərlər məhz hansı sahədə olursa olsun mütləq qorunmalıdır...