TİCARƏT- ÜZEYİR BƏY HACIBƏYOVDAN...

Üzeyir Hacıbəyovun qələmindən çıxan bu felyetonu

bu gün dahinin döğum günü münasibətilə

bloqumda yayınlamaq içimdən gəldi...

TİCARƏT

İnsanların həyat və məişətində ən böyük rol oynayan xüsusi ticarətdir.

Ticarət insanların kəsbi-rüzusi üçün bir vasitə olmaqdan başqa, din, milliyyət, sinif, firqə və sairə bu kimi ayrılıqlarla

bir-birindən ayrılmış olan insanlar arasında bir münasibət və bir

rabitə təşkil edir və bununla insanları bir-birinə yaxınlaşdırır.

Bundan əlavə ticarət öz-özlüyündə hər bir insanı tərəqqiyə sövq

edən, ağlını artıran, gözlərini açıq edən və huşyar qılan bir

vasitədir.

Ticarətin insanın ruzusu üçün bir vasitə olması aşikardır.

Odur ki, ticarətləri tərəqqi etmiş bir dövlətin və dövlətin təbəəsi

olan camaatın sərvət və samani, ticarəti tənəzzüldə olan dövlət

və camaatlardan qat-qat artıqdır. Zatən, ticarət olmasa, dövlətin

xəzinəsi də dolu olmaz. Odur ki, hər bir dövlət, öz camaatının

ticarətini artırmaq üçün əlindən gələn tədbirləri müzayiqə

etmir. Dövlətlər arasında ittifaq düşən müharibələrin bir çoxu

da ticarət üstündədir. Bu gün Amerikanın, İngiltərənin bir o

qədər sərvət və samanə malik olmalarına səbəb məhz

ticarətlərinin tərəqqisidir.

Heç bir dostluq, aşinalıq insanları bir-birinə o qədər

mərbut edə bilməz, necə ki, ticarət. Ticarət işində haqq və

hesab düz olsa və rəqabət öz qaydası hüdudundan xaric

çıxmasa, insanlar arasında heç bir münaziə və münaqişə

törəməz. Çünki mənafeyi-ümumiyyəni xəlaldar edəcək hadisələrə

heç bir tərəf razı olmaz.

Tarix göstərdiyi üzrə ən qədim zamanlardakı insanlar

arasında hələ ticarət yox idi; o vaxtlar ovçuluq, maldarlıq və

köçərilik ilə yaşayan insanlar arasında da heç bir rabitə və

münasibət yox idi. O vaxt insanlar bir-bnrinə biganə idilər, yad

idilər. Bir-birlərindən vahimə edirdilər. Aralarında etibar və

etimad yox idi. Lakin insanlar köçərilikdən, ovçuluqdan əl

çəkib oturaq halda yaşamağa başladıqdan sonra bunların

arasında ticarət başladı və getdikçə tərəqqi edib bu ticarət

sayəsində insanlar bir-birini gördü, tanıdı, bir-birinə yaxınlaşdı.

Aralarında etibar və etimad törədi... və bunun sayəsində idi ki,

şəhərlər tikildi, yollar açıldı və insanın hər yerə yolu oldu.

Yuxarıda ərz olunduğu üzrə ticarət insanın ağlını artırır,

huşyar edir. Doğrudan da ticarətə məşğul olan adam hər yerdə

öz mənafeyini güdmək, gözləmək və artırmaq üçün cürbəcür

vasitələr, vəsiqələr arayıb, səyahətə məcbur olur, körmədiyini

görür, bilmədiyini bilir, özündən şeylər icad edir, qərəz hər

halda fikrini açıq saxlamağa vadar edilir.

Təəssüflər olsun ki, biz hər bir işdə pəsmanda olduğumuz

kimi, ticarət işində də çox geridə qalmışıq. Sairləri bütün

fikir və ağıllarını öz ticarətlərinin tərəqqisi yolunda sərf etdiyi

bir zaman, biz də başımızı puç və mənasız xəyalət ilə doldurub,

bir-birimizin canına düşmüşük ki, filan adam, filan yerdə belə

oldu, filankəsin əqidəsi gecdir. Filan adam papağını düz

qoymur və s. Əziz olan vaxtımızı da hamamlarda keçirmişik. O

səbəbdəndir ki, tiçarətimiz tərəqqi etməyibdir. Sairlərə möhtac

olmuşuq. Hal-hazırda da özgə tayfalardan götürülmüş olan on

nəfərin beşi tacir, üçü sənətkar, ikisi alim olduğu halda, bizdən

götürülmüş on nəfərin üçü tacir, biri sənətkar, yarımalim,

qalanları da müftəxorlardır. Zatən hal-hazırda da bizim

tərəqqimizə mane olanlar da həmişə müftəxorlardır ki, puç və

çürük xiyalat ilə ticarət və sənətə məş-ğul olan adamlarımızı da

işdən-gücdən fariq edib qoymurlar ki, xalq öz fikirlərini öz

işlərinin tərəqqisi yolunda sərf etsinlər. O səbəbdəndir ki, bizim

tacirlərin çoxusunda gözüaçıqlıq yox, şövq və həvəs yox,

kəsalət, ətalət bol-bol, rəqabət nə olduğunu və nə yol ilə rəqabət

faydalı olduğunu əsla bilməz, buna görə də ticarəti tərəqqi

etməz. Alma satandırsa ömrü olanı alma satan qalar,

baqqaldırsa, ölənə qədər baqqal olar, müştəri cəlb etmək

vasitəsini anlamaz, ticarəti yolunda lazım olan bilik və

təcrübələrə heç əhəmiyyət verməz. Özünün də tövsei ticarət

işində heç bir çürəti olmaz.